خیزش گرد و غبار یکی از اصلی‌ترین مشکلات محیط‌زیستی ایران است که بخصوص در نیمه اول سال بروز پیدا می‌کند و با وجود این که تا یک دهه قبل، صرفا برخی استان‌ها در غرب یا جنوب شرقی کشور درگیر پدیده ریزگردها می‌شدند، اما چند سالی است که این معضل در شش ماهه نخست سال در اغلب نقاط ایران از شمال شرق گرفته تا مرکز، جنوب شرق، جنوب غرب و نوار غربی کشورمان بروز پیدا می‌کند و علاوه بر تهدید سلامت عمومی جامعه، به زیرساخت‌های شهری و روستایی نیز آسیب وارد می‌کند و چند روزی شاخص آلودگی هوا در شهرهای کوچک و بزرگ را در وضعیت ناسالم و حتی خطرناک قرار می‌دهد.
در این میان اگرچه رشد بیابان‌زایی و دیگر تبعات تغییر اقلیم در تشدید گرد و غبار موثر بوده است، اما شکی نیست که کم‌آبی، خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها و به طور کل مشکلات مربوط به مدیریت آب‌های سطحی، در افزایش میزان وقوع ریزگردها در کشورمان تاثیر به‌سزایی گذاشته‌اند. در این میان البته این مشکلات نه فقط در ایران، بلکه به صورت مشابه در کشورهای همسایه و همجوار ما نیز وجود دارد و با توجه به شرایط جغرافیایی ایران، معضلات ناشی از مدیریت منابع آبی و افزایش مساحت بیابان‌ها در سایر کشورها، دامن ایران را نیز می‌گیرد، به نحوی که گرد و غبار کشورهای دیگر با وزش باد به آسمان کشورمان می‌آید و برای روزها و هفته‌ها شهرهای ما را درگیر خود می‌کند.
مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست معتقدند که حدود ۷۰ درصد گرد و غباری که در طول سال مناطق مختلف کشورمان را تحت تاثیر قرار می‌دهد، منشأ خارجی دارند؛ به همین دلیل، آنها تاکید دارند که باید با ابزار «دیپلماسی محیط‌زیست» و مذاکره با کشورهایی که کانون‌های اصلی گرد و غبار منطقه در آنها قرار گرفته است و همچنین رایزنی با کشورهایی که دارای منابع آبی بین‌المللی هستند و می‌توانند با تقسیم عادلانه آب، به کاهش احتمال وقوع ریزگردها کمک کنند، جلوی خیزش گرد و غبار را گرفت. مسئولان محیط‌زیستی کشورمان همچنین معضل گرد و غبار را یک مشکل جهانی می‌دانند که نه‌تنها منطقه خاورمیانه، بلکه بسیاری از نقاط دیگر دنیا را نیز درگیر خود کرده است و از همین رو، باید برای حل این معضل، اجماعی جهانی ایجاد شود.
برای حل مشکلات محیط‌زیستی، نباید نگاه خود را صرفا به درون کشور معطوف کنیم
در همین راستا «علی سلاجقه» معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در حدود دو سال و نیمی که از تکیه زدن او بر کرسی مهمترین نهاد زیست‌محیطی کشور می‌گذرد، سفرهای زیادی را به کشورهای مختلف در منطقه خاورمیانه، آسیای مرکزی و حتی آمریکای لاتین انجام داده است و در تیرماه ۱۴۰۱، «اجلاس منطقه‌ای مقابله با گرد و غبار» را با حضور نمایندگان ۱۵ کشور همسایه و همجوار ایران و در شهریور ۱۴۰۲ نیز «اجلاس بین‌المللی مقابله با توفان‌های ماسه و گرد و غبار» را با حضور نمایندگان بیش از ۵۰ کشور و نهاد زیرمجموعه سازمان ملل متحد در تهران برگزار کرده است و همچنین توافقنامه‌هایی را نیز برای انجام فعالیت‌های میدانی به منظور تثبیت خاک در کانون‌های گرد و غبار با کشورهای عراق و سوریه به امضا رسانده است.
در چنین شرایطی، سوال مهمی که افکار عمومی را درگیر خود کرده، این است که سفرهای متعدد رئیس سازمان محیط‌زیست به کشورهای خارجی و برگزاری نشست‌های بین‌المللی مختلف در ایران، چه دستاوردی را در راستای کاهش بروز پدیده ریزگردها و مقابله با توفان‌های گرد و غبار در کشورمان داشته است؟ این سوال را در گفت‌وگویی تفصیلی از «علی سلاجقه» پرسیدیم و معاون رئیس‌جمهور نیز توضیح داد: مسائل محیط‌زیستی از اقلیم گرفته تا آنچه روی زمین است، مرز نمی‌شناسد، مثل هوا که مدام جابه‌جا می‌شود یا آب‌های سطحی که محصول بارندگی‌ها است و مرزهای جغرافیایی برای آن معنا ندارد. همچنین حیات وحش و پوشش گیاهی مرز نمی‌شناسد و پویایی محیط‌زیست باعث می‌شود که وقتی نوعی از آلودگی در یک کشور بروز پیدا می‌کند، آن آلودگی مرزهای جغرافیایی را در می نوردد و برای کشورهای دیگر نیز مشکل ایجاد می کند.
وی افزود: وقتی محیط‌زیست مرز نمی‌شناسد، بنابراین برای حل کردن مشکلات محیط‌زیستی نیز نباید نگاه خود را صرفا به درون کشور معطوف کنیم و حتما باید معضلات را به صورت بین‌المللی ببینیم و با همکاری سایر کشورها برای رفع آنها چاره‌اندیشی کنیم. در این میان تغییر اقلیم به عنوان مهمترین معضل محیط‌زیستی جهان، از عملکرد خود انسان‌ها ناشی شده است و یکی از تاثیرات سوء آن نیز تشدید پدیده گرد و غبار بوده که در سال‌های اخیر کشورمان را به‌شدت تحت تاثیر خود قرار داده است. برای حل این مشکل نیز اگرچه باید در داخل کشور هم اقدامات لازم را برای بهبود مدیریت منابع آبی و تثبیت خاک در چشمه‌های گرد و غبار انجام دهیم، ولی اگر بخواهیم صرفا به اقدامات داخلی کفایت کنیم و از تعاملات بین‌المللی غافل شویم، نمی‌توانیم جلوی معضل ریزگردها را بگیریم.
«دیپلماسی محیط‌زیست» در اولویت بالاتری نسبت به «دیپلماسی سیاسی» قرار دارد
سلاجقه با تاکید بر این که در حال حاضر در سطح جهان «دیپلماسی محیط‌زیست» در اولویت بالاتری نسبت به «دیپلماسی سیاسی» قرار دارد، اظهار داشت: کشورهای دنیا در موضوعات محیط‌زیستی حرف‌ها و منافع مشترک زیادی با یکدیگر دارند و به همین دلیل می‌توانند به مواضع مشترک و نزدیک به یکدیگر برسند و با کمک هم کارهای بزرگی را برای حل مشکلات زیست‌محیطی جهان انجام دهند. در دولت سیزدهم با همین رویکرد تلاش کردیم موضوع دیپلماسی محیط‌زیست را فعال کنیم و به صورت مصداقی به دنبال کسب اجماع منطقه‌ای و جهانی برای حل مشکل گرد و غبار برویم. در همین راستا در کشورهای مختلف منطقه و جهان حضور پیدا کردیم و خوشبختانه در تمام نشست‌هایی که با کشورهای مختلف داشتیم، مسئولان آن کشورها، اصل مشکل و لزوم ارائه راهکار مشترک برای حل آن را پذیرفتند.
رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست با بیان این که کشورهای همسایه ایران درگیر مشکلات متفاوتی نسبت به کشورمان هستند، عنوان کرد: معضلات محیط‌زیستی از جمله مشکلات مهم و دارای اولویت کشورمان محسوب می‌شود، این در حالی است که بسیاری از همسایگان ایران، مشکلات سیاسی و امنیتی عدیده‌ای دارند و به همین دلیل، مسائلی نظیر گرد و غبار، فرونشست زمین و دیگر مشکلات محیط‌زیستی، جزو اولویت‌های دست چندم سیاست‌گذاری آن کشورها محسوب می‌شود، زیرا امنیت ملی، امنیت غذایی، مدیریت جنگ و رفع گرسنگی مردم اولویت اصلی بسیاری از کشورهای همسایه است. وجود این مسائل باعث می‌شود که در منطقه خاورمیانه، موضوعات محیط‌زیستی جزو اولویت‌های اصلی کشورها به حساب نیاید، به همین خاطر، با وجود این که مسئولان کشورهای همسایه در مذاکره با ما، لزوم حل مشکلات محیط‌زیستی را می‌پذیرند، ولی وقتی می‌خواهیم وارد فاز اجرایی شویم، در عمل همکاری‌های مناسبی را مشاهده نمی‌کنیم.
به تاخیر افتادن انجام اقدامات محیط‌زیستی مشترک، پس از تغییرات سیاسی عراق
سلاجقه به امضای دو تفاهم‌نامه همکاری برای مدیریت میدانی کانون‌های گرد و غبار با کشورهای عراق و سوریه اشاره کرد و گفت: انتظار داشتیم که با توجه به تفاهم‌نامه‌های امضاشده و رفت‌وآمدهای هیات‌های بلندمرتبه محیط‌زیستی بین ایران با عراق و سوریه، اقدامات عملیاتی در چشمه‌های ریزگردها در این دو کشور هرچه زودتر آغاز شود. در آخرین تفاهم‌های انجام‌شده با مسئولان عراقی نیز چهار استان شامل دو استان در عراق و دو استان در ایران را برای انجام اقدامات مشترک مشخص کردیم تا بتوانیم جلوی برداشت گرد و غبار با وزش بادهای شدید در این چهار استان را بگیریم. در این زمینه هیات کارشناسی ایران به عراق سفر کرد و بازدیدهای میدانی لازم را انجام داد، ولی هنوز منتظر حضور میدانی هیات عراقی در ایران هستیم تا بتوانیم تصمیم‌گیری‌های مشترک در زمینه کنترل گرد و غبار در منشأ را به مرحله اجرا بگذاریم.
معاون رئیس‌جمهور ادامه داد: از زمان امضای تفاهم‌نامه همکاری مشترک با هیات عراقی تا امروز، شاهد تغییر دولت عراق بوده‌ایم که در این میان، وزیر محیط‌زیست این کشور نیز تغییر کرده و تغییرات سیاسی عراق باعث شده است که اجرای برنامه‌های محیط‌زیستی مشترک این کشور با ایران نیز به تاخیر بیفتد؛ البته در حال حاضر سفیر ایران در عراق فعالانه در تلاش است تا هرچه زودتر تیم کارشناسی این کشور به ایران اعزام شود. ما انتظار داریم که هیات عراقی ذی‌نفوذی برای آغاز اجرای تصمیمات مشترک در حوزه مقابله با گرد و غبار به کشورمان بیاید، چراکه در هیات ایرانی اعزام‌شده به عراق، نمایندگانی از دستگاه‌های مختلف کشورمان از جمله سازمان محیط‌زیست، وزارت امور خارجه، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو حضور داشتند و منتظر حضور هیات بلندمرتبه عراقی در کشورمان هستیم تا بتوانیم اقدامات مشترک را شروع کنیم.
وی همچنین خاطرنشان کرد: در کشور سوریه نیز طبق توافقات مشترک، قرار بود که عملیات میدانی برای کنترل گرد و غبار توسط کارشناسان ایران در کانون‌های خیزش ریزگردها در این کشور انجام شود. ولی متاسفانه آن‌دسته از چشمه‌های گرد و غبار که از نظر ما جزو مناطق دارای اولویت برای انجام اقدامات لازم به‌منظور جلوگیری از فرسایش خاکی قرار دارند، در مناطقی از جمله «دیرالزور» واقع شده‌اند که درگیر جنگ هستند؛ به همین خاطر، دولت سوریه به دلیل ملاحظات امنیتی به ما اجازه نمی‌دهد که در زمینه مقابله با کانون‌های گرد و غبار در این مناطق فعالیت کنیم. اما خوشبختانه هم با عراق و هم با سوریه تفاهم کرده‌ایم که به محض پایدار شدن شرایط سیاسی و امنیتی در این کشورها، اقدامات مشترک مورد نیاز برای مقابله با برداشت گرد و غبار در چشمه‌های اصلی را آغاز کنیم.
ایران و مصر می‌توانند کارگروه مشترکی را برای مقابله با گرد و غبار تشکیل دهند
سلاجقه با تاکید بر این که در حال حاضر کشورهای همسایه و همجوار ایران پذیرفته‌اند که می‌توان برای رفع دردهای مشترک محیط‌زیستی، اقدامات مشترکی را انجام داد، اظهار داشت: در سفری که سال گذشته به کشور مصر داشتم، مشاهده کردم که خشک شدن بخش‌هایی از رودخانه نیل باعث شده است که در اطراف این رودخانه، چشمه‌های گرد و غبار ایجاد شود، به نحوی که حتی کانون‌های برداشت ریزگردها در مرکز شهر قاهره نیز وجود دارد. در همین راستا با وزیر امور خارجه مصر صحبت کردم و به ایشان گفتم که ریزگردهای این منطقه می‌تواند با وزش بادهای شدید چند کشور عربی را تحت تاثیر قرار دهد و حتی به ایران برسد، بنابراین لازم است که ایران و مصر اقدامات مشترکی را برای مقابله با گرد و غبار انجام دهند. اتفاقا با وجود این که مصر با ایران رابطه سیاسی زیادی ندارد، اما وزیر خارجه این کشور از پیشنهاد ما استقبال کرد و گفت که دو کشور می‌توانند کارگروه مشترکی تشکیل دهند و اقدامات مشترک خود را در زمینه مقابله با گرد و غبار آغاز کنند.
رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در ادامه بیان کرد: این مساله نشان می‌دهد که ایران توانسته است بین کشورهای منطقه و حتی سایر کشورهای جهان نوعی همگرایی را در زمینه مقابله با گرد و غبار ایجاد کند. همچنین برگزاری دو اجلاس منطقه‌ای و بین‌المللی مقابله با توفان‌های ماسه و گرد و غبار در ایران طی امسال و سال گذشته باعث شد که روز مشخصی برای موضوع مقابله با گرد و غبار به عنوان یکی از مشکلات اصلی کشورمان در تقویم سازمان ملل متحد ثبت شود. ضمن این که دستگاه‌های وابسته به سازمان ملل متعهد شده‌اند که گرد و غبار را به عنوان یک معضل محیط‌زیستی جهانی ببینند و برای رفع آن به ایران و سایر کشورهای درگیر کمک کنند و همه این‌ها جزو دستاوردهای دیپلماسی محیط‌زیستی دولت سیزدهم بوده است، البته حتما برای این که این دستاوردها در مرحله عمل نیز به نتیجه برسد، باید مراودات خودمان را با کشورهای همسایه و همجوار و نهادهای بین‌المللی وابسته به سازمان ملل افزایش دهیم.
اگر با تبعات تغییر اقلیم سازگار نشویم، طبیعت ما را مجبور به سازگاری می‌کند
سلاجقه در بخش دیگری از صحبت‌های خود به شکل‌گیری روند مهاجرت‌های اقلیمی بر اثر بروز خشکسالی و دیگر مشکلات محیط‌زیستی در سطح کشور پرداخت و گفت: تغییر اقلیم و بحران‌های زیست‌محیطی ناشی از آن در همه کشورها از جمله ایران بروز و ظهور پیدا کرده و به مشکلات مختلفی از جمله مهاجرت‌های اقلیمی دامن زده است. در این میان برخی کشورها توانسته‌اند سبک زندگی مردم و رویکردهای کلان مدیریتی خود را با مشکلات ناشی از تغییر اقلیم سازگار کنند و به همین دلیل، کمتر از دیگر کشورها از تبعات تغییرات اقلیمی آسیب دیده‌اند؛ به عنوان مثال، برخی مناطق کشور چین سال‌هاست که با معضل گرد و غبار مواجه است و اهالی این منطقه از گذشته یعنی حتی زمانی که موضوع همه‌گیری کرونا مطرح نبود، از ماسک استفاده می‌کردند و این یکی از مثال‌های ساده سازگار کردن سبک زندگی با آسیب‌های ناشی از تغییر اقلیم است.
معاون رئیس‌جمهور همچنین یادآور شد: تغییرات اقلیمی تمام ارکان حیات را تحت تاثیر قرار می‌دهد و مهمترین تاثیر آن نیز روی اصلی‌ترین مؤلفه محیط‌زیست یعنی «آب» است. وقتی هم که میزان و شدت بارش‌ها در یک اکوسیستم تغییر پیدا کند، حتما فرآیندهای طبیعی درازمدتی که در آن منطقه شکل گرفته است، دستخوش تغییر می‌شود و ما انسان‌ها نیز چاره‌ای نداریم جز این که خودمان را با این تغییرات سازگار کنیم؛ به عنوان مثال، تغییر اقلیم باعث شده است که میزان بارندگی‌ها و در نتیجه، حجم آب‌های سطحی در برخی مناطق حاصلخیز کشورمان کمتر شود، در این وضعیت ما حتما باید فرهنگ کشاورزی خودمان را تغییر دهیم و از روش‌هایی مثل آبیاری غرقابی دست بکشیم. اگر خودمان زودتر برای تغییر این فرهنگ دست به کار نشویم، طبیعت ما را مجبور خواهد کرد که روش‌های خودمان را تغییر دهیم و حتی در بعضی موارد ناچار می‌شویم که کاربری اراضی کشاورزی را تغییر دهیم.
اقلیم تغییر کرده است، اما هنوز مدیران سیاست‌گذاری‌های خود را تغییر نداده‌اند
سلاجقه با تاکید بر این که دولت باید برای مدیریت مصرف آب متناسب با وضعیت ناشی از تغییرات اقلیمی برنامه داشته باشد، عنوان کرد: اقلیم تغییر کرده است، ولی متاسفانه مدیران ما هنوز سیاست‌گذاری‌های خود را تغییر نداده‌اند، این در حالی است که مدیران تمام دستگاه‌های اجرایی و عمومی کشور، هرکدام در حیطه وظایف خود، مکلف هستند که شرایط کاری‌شان را متناسب با تغییرات اقلیمی تغییر دهند و برای سازگاری با تبعات این پدیده برنامه‌ای ارائه دهند که اجرای آنها باعث شود که مردم منطقه تحت مدیریت آنها، در محل زندگی خود باقی بمانند و جلوی تشدید مهاجرت‌های اقلیمی گرفته شود؛ یعنی شرایط باید به نحوی فراهم شود که برای مردم معیشت جایگزین ایجاد شود تا کسب‌وکار پایداری داشته باشند و بتوانند سطح زندگی خود را در همان وضعیت اقلیمی منطقه خودشان ارتقا دهند تا دیگر نیازی نداشته باشند که برای داشتن زندگی بهتر، به یک اقلیم دیگر مهاجرت کنند.
رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: متاسفانه در کشورمان در برنامه‌ریزی‌های کلان برای آینده بخصوص در حوزه مخاطرات اقلیمی دچار خلأ هستیم و بعضا مشاهده می‌کنیم که تا کوچکترین شوکی به زندگی یا اقتصاد مردم وارد می‌شود، برخی افراد به‌ناچار راه مهاجرت را برمی‌گزینند، این مهاجرت‌ها بیشتر در محل‌هایی رخ می‌دهد که اقتصاد و معیشت مردم به آب و شرایط اقلیمی وابسته است، چون اهالی این مناطق فکر می‌کنند صرفا با همین شغل‌های فعلی خود می‌توانند امرار معاش کنند و دولت نتوانسته است که برای این افراد شغل‌های پایدار و معیشت‌های جایگزین ایجاد کند. البته در گذشته کارهایی برای ایجاد معیشت‌های جایگزین در مناطق محروم کشور انجام شده است، به طور مثال، قبلا طرح مشترکی توسط ایران و اتحادیه اروپا به‌منظور ایجاد کسب‌وکارهای پایدار برای ساکنان حاشیه تالاب هامون در دست اجرا قرار داشت که البته پس از اعمال تحریم‌های ظالمانه آمریکا در سال‌های اخیر، اتحادیه اروپا از این پروژه کنار کشید، ولی ما همچنان از ظرفیت‌های داخلی برای پیشبرد این طرح استفاده می‌کنیم.
وی در پایان تصریح کرد: ما باید انتظارات مردم را در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی برآورده کنیم تا اهالی هر منطقه نسبت به تامین آینده مناسب برای فرزندان خود در منطقه خودشان مطمئن باشند و احساس نکنند که لازم است برای زندگی بهتر دست به مهاجرت بزنند. در همین راستا، ما دولتمردان وظیفه داریم که درباره تمام تحولات جاری بخصوص تحولات اقلیمی، آینده را پایش کنیم، به همین دلیل، خود سازمان محیط‌زیست نیز نباید دچار روزمرگی شود، بلکه باید بتواند ۲۰ سال آینده کشور را پایش کند و درباره مسائلی که می‌تواند در سال‌های آتی کشورمان را درگیر کند، هشدار و راهکار بدهد و از تمام دستگاه‌ها بخواهد که متناسب با ماموریت‌های تخصصی خود و مبتنی بر آنچه در ۲۰ سال آینده رقم خواهد خورد، برنامه و راهکار ارائه دهند؛ بنابراین یکی از وظایف مهم سازمان محیط‌زیست، آینده‌نگری است.
