هفته گذشته یک اتفاق مهم در روابط بانکی کشور رقم خورد. ساختمان شیشه‌ای میرداماد ۹ بهمن‌ماه میزبان یک نشست تاریخی بود؛ نشستی که بین هیئت‌هایی از بانک‌های مرکزی ایران و روسیه برای انعقاد یک پیمان پولی و بانکی برگزار شد.
با اجرای این قرارداد، پیام‌رسان‌های مالی رسمی دو کشور ایران و روسیه (سپام و SPFS) به هم متصل شدند تا از این پس بانک‌های ایرانی بتوانند بدون نیاز به سوئیفت، با بانک‌های روس و۱۰۶ شعبه بانکی در ۱۳ کشور منطقه اوراسیا مبادلات مالی بدون محدودیت داشته باشند.
ابزار قدرتمند بی‌اثر کردن تحریم‌ها
اهمیت ویژه همکاری اخیر بانک‌های مرکزی دو کشور در این است که با اتصال شبکه بانکی ایران با طیف بزرگی از بانک‌های کشورهای شمالی، بانک‌های ایرانی از سوئیفت بی‌نیاز شده و عملاً یک گره بزرگ تحریم‌های بانکی گشوده و زمینه بی‌اثر شدن تحریم‌های بانکی فراهم می‌شود.
یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین ابزار‌های تحریمی غرب علیه کشورمان در یک دهه گذشته، محروم کردن ایران از سامانه بین‌المللی نقل‌وانتقال پیام‌های مالی بین‌بانکی (SWIFT) بود. در طراحی آمریکایی، کشورهای دنیا ناچار به استفاده از چرخه ارزی دلار و پیام‌رسان سوئیفت برای انجام تراکنش‌های بین‌المللی هستند و هر کشوری از این چرخه بیرون گذاشته شود، برای نقل‌وانتقالات بین‌بانکی با مشکل مواجه می‌شود.
حالا ایران و روسیه با این اقدام مشترک، عملاً زمینه خنثی‌سازی تحریم‌های غرب را فراهم کرده‌اند؛ خبری که برای طرف غربی اصلاً خوشایند نیست.
گام نخست؛ انکار
عملی‌شدن این راهبرد که در سال‌های گذشته آگاهانه یا غیرآگاهانه مورد غفلت قرار گرفته بود، آن‌قدر بزرگ بود که تا حدود ۲۴ ساعت جریان رسانه‌ای غرب‌گرا را وارد شوک کرد و عملاً واکنشی به آن نداشتند. اما کم‌کم جریان‌سازی رسانه‌ای در دو فاز انکار و کوچک‌نمایی این اقدام دولت سیزدهم آغاز شد.
در مرحله انکار، ابتدا سعی شد چنین القا شود که اتفاق جدیدی رخ نداده و این قرارداد، خبرسازی پیرامون همان ارتباط محدودی است که در دولت دوازدهم بین یک بانک ایرانی و یک بانک روسی برقرار گردید. اما پس از ایجاد این شبهه، به‌سرعت بانک مرکزی و وزارت صنعت، معدن و تجارت در این زمینه شفاف‌سازی کردند.
دور زدن سوئیفت
محسن کریمی؛ معاون بین‌الملل بانک مرکزی در این مورد توضیح داد: اتفاقی که در سال ۱۳۹۸ گفته شده که حادث شده است به این صورت است که یک بانک تک شعبه‌ای در روسیه در آن سال توافق شد که به شبکه سپام ایران از طریق یک عضویت دسترسی پیدا کند که البته این عضویت استفاده نشد، زیرا ملاحظات فنی وجود داشت که در نهایت این موضوع در نیمه اول سال ۱۴۰۰ عملیاتی شد.
وی تأکید کرد: آنچه بین ایران و روسیه رخ داده، این است که ما شبکه پیام‌رسان ملی بانکی دو کشور را به هم متصل کرده‌ایم و عملاً از سوئیفت بی‌نیاز شده‌ایم. بانک‌های ایرانی وقتی می‌خواهند با بانک‌های روسی تبادل پیام بانکی داشته باشند ـ این پیام می‌تواند باز کردن LC یا حواله یا ضمانت‌نامه باشد ـ دیگر نیازی به استفاده از سوئیفت ندارند.
علیرضا پیمان پاک؛ رئیس سازمان توسعه تجارت هم در این باره گفت: در پیام‌رسانی که دولت قبل راه‌اندازی کرده بود، یک ال سی هم باز نشد که به‌دروغ می‌گویند ارتباط بانکی بین ایران و روسیه در دولت قبل و در زمان رئیس‌کل وقت بانک مرکزی ایجاد شد.
او اظهار کرد: پیام‌رسانی که دولت قبل برای ارتباط بانکی با روسیه معرفی کرده بود مورد قبول بانک‌های روس نبود؛ در سه سال گذشته فقط ۱۰۰ میلیون دلار پرداخت از این طریق انجام شده بود، اما پیام‌رسانی که بین ایران و روسیه در دولت سیزدهم منعقد شد مورد تأیید همه بانک‌های بزرگ روسیه قرار گرفته است. پیمان پاک این را هم گفت که بانک مرکزی دولت قبل، کسانی که بین ایران و روسیه پیام‌رسان راه‌اندازی کردند را توبیخ کرد.
دو تفاوت اساسی
رئیس سازمان توسعه تجارت امروز دوشنبه ۱۷ بهمن‌ماه نیز در نشست خبری خود دوباره به این موضوع پرداخت و اظهار کرد: سیستم بانکی دو کشور برقرار نبود، میر بیزینس بانک را داشتیم، اما پیام‌رسان فعال نبود. با فعال‌سازی این پیام‌رسان، بانک‌های تجاری ما می‌توانند دستور پرداخت بدهند.
وی افزود: همچنین با پیام‌رسان می‌توانیم نسبت به گشایش ال سی اقدام کنیم و با کشورهای حوزه اوراسیا ال سی می‌توانیم گشایش کنیم که تاکنون نداشتیم.
گام دوم؛ کوچک‌نمایی
با شفاف‌سازی درباره تفاوت‌های اساسی ابعاد همکاری جدید با اتفاقی که در دوره قبل اساساً رخ نداد، گام دوم جریان‌سازی رسانه‌ای با تمرکز بر تحقیر و کوچک‌نمایی آثار این همکاری کلید خورد.
در این رابطه چنین القا شد که همکاری اخیر بانکی بین کشورهای اوراسیا به جز روسیه، در سال ۱۴۰۰ چیزی در حدود ۷۰۰ میلیون دلار بوده که این میزان در مقایسه با حجم تجارت ۱۰۱ میلیارد دلاری ایران، رقم اندکی است.
این گزارش‌ها که عامدانه آمار تجارت با روسیه را از فهرست کشورهای اوراسیا سانسور می‌کنند، اظهار می‌کنند که حجم مبادلات ایران با کشورهای اوراسیا به جز روسیه آنقدری نیست که اتصال شبکه بانکی طرفین به‌عنوان دستاوردی بزرگ برای دولت سیزدهم تلقی شود.
روابط بانکی مقدمه ارتقای تجارت
این فرافکنی از چند جنبه مخدوش و قابل نقد است؛ اولاً در حال حاضر حجم تجارت ایران و اتحادیه اوراسیا به پنج میلیارد دلار رسیده است و بر اساس آمار رسمی با وجود تمام مشکلات و محدودیت‌ها در تجارت اوراسیا با ایران فقط در یک‌سال اخیر ۲۰ درصد افزایش واردات و صادرات تجربه شده است.
اقتصاد این کشور‌ها درهم‌تنیده است و جدا کردن روسیه از فهرست این پنج کشور، تنها با هدف کوچک‌نمایی و تحقیر این روابط اقتصادی مطرح می‌شود.
در ضمن، برای گسترش روابط تجاری با هر کشوری، یکی از پیش‌نیاز‌ها فراهم نمودن بستر مبادلات پولی و بانکی است؛ نه اینکه ابتدا تجارت افزایش یابد و سپس به فکر ایجاد روابط بانکی بود. به نظر می‌رسد افرادی که معتقدند ارتباطات بانکی به درد نمی‌خورد، چون حجم تجارت پایین است، یا از روابط تجاری چیزی نمی‌دانند یا سرنا را از دهانه گشاد آن می‌نوازند.
اظهارات امروز رئیس سازمان تجارت هم در این زمینه قابل تأمل است. پیمان پاک می‌گوید: اگر می‌گوییم تجارت با روسیه فقط ۳۰ درصد رشد داشت به دلیل عدم برقراری ارتباط پیام‌رسان‌های مالی بود. بازار روسیه بسیار مورد توجه تجار ایرانی است و اتصال پیام‌رسان‌های می‌تواند نقش بسزایی در توسعه تجارت با این کشور داشته باشد.
سیاست‌زدگی تحلیل‌های اقتصادی
دولت سیزدهم هدف‌گذاری ۱۰ میلیارد دلاری برای تجارت با اوراسیا را در دستور کار قرار داده و در این مسیر، موافقت‌نامه تجارت آزاد بین ایران و هیئت رسمی اتحادیه اقتصادی اوراسیا دی‌ماه در تهران امضا شد.
دولت سیزدهم در اقدامی حساب‌شده، هم‌زمان هم قرارداد‌های تجاری را امضا کرده و هم مقدمات پولی و بانکی آن را فراهم می‌کند و حتی در تلاش است تا ناوگان حمل و نقلی مورد نیاز را تأمین کند؛ اقداماتی که در دوره قبل آگاهانه یا غیرآگاهانه پیگیری نشد و زمینه اثرگذاری بیشتر تحریم‌های اقتصادی را فراهم کرد.
به نظر می‌رسد برخی تحلیل‌های اقتصادی سیاست‌زده به جای بررسی دقیق موضوع و عملکرد دولت‌ها و بازخواست کم‌کاری‌های گذشته، از نزدیک شدن ایران به کشورهای تحریم شده از سوی غرب و کاهش اثر تحریم‌ها بر زندگی مردم جلوگیری می‌کنند.
به نظر می‌رسد چنین نگاهی بر فضای دولت و رسانه‌های حامی آن در سال‌های گذشته غلبه داشته و فرصت‌های بزرگی را که در همسایگی ما وجود داشته، سوزانده است. نگاهی که نتیجه آن افزایش فشار تحریم‌ها بر گرده مردم بوده است.
ارجحیت توسعه روابط تجاری بر یک‌جانبه‌گرایی
این تحلیل‌ها چنین القا می‌کنند که برای پیشرفت باید حتماً از مسیر یک‌طرفه غرب عبور کرد و متنوع‌سازی روابط تجاری و مالی کشور را برنمی‌تابند و آمار‌های تجاری با سایر مناطق را تحقیر می‌کنند، حال آنکه رئیس سازمان توسعه تجارت کشور معتقد است «اغلب انتقادات سیاسی است و اعداد اشتباهی گفته می‌شود؛ دلار حوزه اوراسیا و آفریقا هیچ فرقی با دلار سایر کشور‌ها ندارد اینکه ما افزایش درآمد از تجارت داشته باشیم نکته مثبتی است».
پیمان پاک با بیان اینکه همه با روسیه در حال کار هستند و کاری هم با اوکراین نداشتند، گفت: «بهتر است تسویه‌حساب‌های سیاسی را در جای دیگر ببریم. کسی به تجار ترک و قطر نگفت چرا با ایران که تحریم است تعامل دارید. ما باید تمام ظرفیت‌های تجاری را فعال کنیم و به کار صادرات خود بپردازیم».
